De mythe die 'presteren onder druk' heet

De finale van de Champions League wordt gezien als een van de grootste prestatie-evenementen ter wereld. De beste voetballers die gedurende één jaar lang op hoog niveau stabiel hebben gepresteerd mogen op één specifiek moment uitmaken voor wie het lange seizoen zal transformeren in onsterfelijkheid of juist zal eindigen in een levenslange deceptie.

De afloop is op het moment van schrijven inmiddels bekend. Juanfran, de Spaanse rechtsback van Atlético Madrid, stond als één na laatste van de achtervolgende ploeg in de penaltyreeks op de rol om zijn ploeg, en velen met hem, succes en geluk te schenken. Hij faalde jammerlijk, althans voor het blote oog. Maar valt het verkeerd raken van een strafschop op het beslissende moment als falen te beoordelen?

 “Een strafschoppenserie is een loterij”

Diezelfde Juanfran stond in maart van ditzelfde jaar voor dezelfde opgave. In de achtste finale van het meest prestigieuze toernooi van het clubvoetbal stond zijn team tegen ‘ons’ PSV met 6-6 gelijk in de penaltyreeks. Juanfran mocht na de misser van PSV’er Luciano Narsingh aanleggen voor de winnende penalty. Koud schoot hij hem in de rechterbenedenhoek van de keeper.

De strafschoppenreeks in het voetbal is een van meest tot de verbeelding sprekende momenten in de sport als het gaat om ‘presteren onder druk’. Johnny Heitinga noemde in de nabeschouwing op SBS 6 ditzelfde fenomeen herhaaldelijk “een loterij”. Maar is dit zo?

Was Juanfran in de finale inderdaad bevangen “door de immense druk”? Of had hij –of het gehele team van Atlético– zich niet beter kunnen voorbereiden op zo’n moment? Waarom raakte Juanfran de penalty tegen PSV wél uitstekend en schampte hij de bal tegen Real Madrid met zijn hiel?

Trainen onder druk

Onderzoeken laten zien dat ‘presteren onder druk’ is na te bootsen. Door op trainingen gebruik te maken van zogenaamde ‘stressoren’ kunnen momenten waar druk op ligt worden in scène worden gezet. Bijvoorbeeld door op een training straffen te laten volgen op een misser (opdrukken, boetepot, strafrondjes lopen, aanwezigheid van alle teamleden). Vanzelfsprekend is het moment zelf niet te kopiëren –prestatiemomenten zijn immers precies die momenten die met niets te vergelijken zijn en daarom uniek zijn–, maar training werkt nog altijd beter dan helemaal geen training. 

 Als het gaat om ‘presteren onder druk’ zegt men vaak dat ‘druk’ niet te trainen is. Waar men in de volksmond echter aan voorbij gaat, is het woord ‘presteren’. Sportpsychologie gaat over het trainen van ‘presteren’. Daar hoort ‘druk’ bij. Wat we nooit zullen weten is of Juanfran op een ander moment de bal ook verkeerd had geraakt. Misschien wel, misschien niet. Opvallend is wel dat de coach van Atlético, Diego Simeone, na de strafschoppenreeks tegen PSV aangaf: “Wij oefenen niet op strafschoppen, omdat het niet uitmaakt. Vorig jaar heeft mijn assistent Germán Burgos tegen Bayer Leverkusen [achtste finales Champions League 2014-2015] de spelers uitgekozen en vanavond deed hij dat weer. We moeten hem feliciteren.”

Het lijkt er sterk op dat Simeone voorbij is gegaan aan het belangrijkste en in dit geval beslissende element van zijn sport: door te denken dat druk niet na te bootsen is, heeft hij zowel zijn eigen lot als dat van alle Atlético-fans in handen gelegd van Vrouwe Fortuna.

Voorbereiding is alles

In het hockey denkt men hier al jaren heel anders over. Onder leiding van Marc Lammers verloor Nederland in 2002 de WK-finale van Argentinië na strafballen. Deze ervaring bracht Lammers ertoe om twee jaar lang stelselmatig op het nemen van strafballen te trainen zodat hen niet hetzelfde zou overkomen op de Olympische Spelen van 2004. Van tevoren stond al vast welke speelsters aan bod zouden komen bij een eventuele strafballenserie en in welke volgorde dit zou zijn. Bij de keuze van de speelsters was van tevoren de persoonlijkheid in kaart gebracht, waarna in de groep werd overlegd wie vrijwillig in aanmerking wilde komen voor het daadwerkelijk nemen van een strafbal. Vervolgens had elke speelster voor zichzelf al jarenlang een mentale routine ontwikkeld wat zij zou doen als het moment ‘daar’ zou zijn.

In de Champions League-finale stond Juanfran opeens als vierde aangemerkt, terwijl hij tegen PSV pas als zevende op het lijstje stond. Als Simeone en zijn assistent de sportpsychologie en ‘Vrouwe Fortuna’ wat serieuzer hadden genomen, was de kans in ieder geval wat groter geweest dat de hiel van Juanfran niet zijn desastreuze werk had hoeven doen.